Та бүхэнд дэлхийн геополитик судлаачид Монголын гадаад бодлогыг хэрхэн харж буйг хүргэх зорилгоор Британийн Колумбийн их сургуулийн Төрийн бодлого ба дэлхийн харилцааны сургуулийн дэд профессор Жулиан Диеркесийн Foreign Policy сайтад хэвлүүлсэн “Монгол Улс Москва, Бээжингээс холдох хүсэлтэй байна. Интернационализм бол тэдний гол түлхүүр юм” нийтлэлийг бүрэн ихээр нь орчуулан хүргэж байна. 

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх есдүгээр сарын 21-нд НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн чуулганы хуралдаанд хэлсэн үгийнхээ эхний хагасыг Монгол Улс интернационализмын төлөө тууштай зүтгэж, дайн, мөргөлдөөнөөс зайлсхийх хүчин чармайлтад зориулсан хэмээсэн. Хүрэлсүх Оросын Украины эсрэг түрэмгийллийг шүүмжилсэн, түрэмгийллийн талаар шууд дурдаагүй ч Монголын бие даасан гадаад бодлогыг үүгээрээ гаргаж байв. Монгол Улс ардчилсан хувьсгал хийж, ЗХУ-ын дэмжлэгийг татан авснаас хойш Хятад, Орос хоёр хөрш зэргэлдээх орнуудаас хараат бус байдлаа хадгалан үлдэх гадаад бодлогоо тодорхойлох оролдлогыг олон улсын хамтын нийгэмлэгт анхаарч ирсэн. Улаанбаатарын арга барил нь өрсөлдөгч блокуудын шинэ ертөнцөд бусдад үлгэр жишээ болж магадгүй юм.

Оросууд Украинд өдөөн хатгалгаагүй, ганхсан түрэмгийлэл явуулсан нь олон улсын харилцааны чиг хандлагын талаар олон асуултыг төрүүлэв. Эдгээр асуултын нэг нь Хятад болон одоо захирагдаж буй түнш Орос, ялангуяа Ази тивийн эргэн тойронд ямар блок бий болох вэ гэдэг дээр төвлөрч байна. Бодит үзэл баримтлал нь тивийн Азийн цөөхөн тусгаар тогтносон улс орнууд Хятадын удирдлагад нийцүүлэн унах шахалтыг эсэргүүцэж чадна гэсэн хүлээлтэд хүргэсэн. Саяхан болсон Шанхайн Хамтын Ажиллагааны Байгууллагын дээд хэмжээний уулзалт нь олон шинжээчдийн хувьд Хятадын энэхүү удирдагчдыг Төв Азид нэгдэл байгуулах тэмцлийн нэг талбар болгож байгаагийн баталгаа болсон юм. Гэвч Төв Азийн орнууд Бээжингийн тойрог замд гарцаагүй татагдан орох санааг эсэргүүцэж байна. Өөр нэг боломж бол Өмнөд Америк болон бусад хувилбараар Зүүн өмнөд Азийн хүрээлэлд идэвхтэй эвсэлд үл нэгдэх тухай яригдаж байна.

Монгол Улс Хятад, Орос хоёрын цорын ганц хөрш зэргэлдээ орон буюу баавгай, луу хоёрын голд оршдог гэж тодорхойлогддог нэн эгзэгтэй нөхцөл байдалд байна. Тус улс ОХУ-ын эрчим хүчнээс цахилгаан эрчим хүчээ хангадаг цорын ганц орон юм. Харин Хятад улс өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүн импортлон Монголын баялгийг экспортлох замаар Монголын худалдаанд туйлын давамгайлж байгаа бөгөөд гол төлөв зэс, алт, нүүрс болон бусад ашигт малтмалыг экспортолж байна.

Сүүлийн гучин жилийн хугацаанд Монгол улс өөрийн замналаа тодорхойлохыг хичээсэн ч Хятад, Оросын түншлэл гүнзгийрэхийн хэрээр хана хэрэм хаагдаж байна. 1990-ээд оны дунд үеэс Монгол Улс хоёр хөрштэйгөө “гуравдагч хөрш”-тэй, өөрөөр хэлбэл ардчилсан амлалттай, зах зээлийн эдийн засагтай найз нөхөдтэйгөө харилцаагаа эрчимжүүлэх замаар бүтээлч харилцаагаа тэнцвэржүүлэх чиглэл баримталж ирсэн. Эдгээр гуравдагч хөршүүдэд мэдээж АНУ багтдаг. Тэд стратегийн түншлэлийн харилцаа тогтоож, 2003 оноос хойш Монголд жил бүр зохиогддог Khaan Quest цэргийн сургуулилтаар түнш болсон гэдгээ баталж байна. Хятадын мандан бадралт, Оросын түрэмгийллийн нөлөөгөөр дэлхий дахинаа геополитикийн өөрчлөлт гарсан ч Монгол улс энэхүү бие даасан гадаад бодлогоо үргэлжлүүлж чадах болов уу?

Энэ хаврын анхны шинж тэмдгүүдээс харахад Монголын гуравдагч хөрштэй харилцах өдрүүд дуусч байгаа бололтой. Засгийн газар Оросын түрэмгийллийн талаар ямар нэгэн шууд шүүмжлэл гаргаагүй байгаа бөгөөд ийм шүүмжлэлд дуу хоолойгоо хүргэх НҮБ-ын янз бүрийн тогтоолоос татгалзсан. Монголд Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдорж, Ерөнхий сайд асан Мэндсайханы Энхсайхан зэрэг Оросын түрэмгийллийг шүүмжилдэг олон нэр хүндтэй хүмүүс байдаг бөгөөд тэд Оросын армид буриад зэрэг үндэстний цөөнх зонхилж байгааг байнга дурддаг. Гэхдээ Монголын элитүүдийн дийлэнх хэсэг нь орос хэлээр ярьдаг төдийгүй илт орософич байдаг. ЗХУ задрахаас өмнө Монголд орос хэл гол хоёрдогч хэл байсан төдийгүй элитүүд нь ихэвчлэн Оросод суралцдаг байв. Өнөөдөр олон монголчууд гуравдагч хөрш орнуудад дээд боловсрол эзэмшихийг эрмэлздэг. Сонирхолтой нь Оросыг дэмжигч зарим талаараа хуучин хүмүүс фэйсбүүк дээр голчлон цугларсан бол ширүүн шүүмжлэгчид Твиттерт илүү идэвхтэй байна. Гэхдээ засгийн газар Оросын түрэмгийллийг шүүмжилсэн байр суурийг баримтлаагүй ч энэ зун Улаанбаатарт хийсэн олон ярианаас үзэхэд НҮБ-ын тогтоолыг хэрэгжүүлэхээс түдгэлзсэн нь үнэхээр зоригтой алхам байсан бөгөөд энэ нь Монгол Улс Хятад болон Оростой нэгдмэл байдалд орохгүй байгааг илтгэж байв.  

Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бие даасан үзэл баримтлалыг хадгалах боломж болгон интернационализмд орно. Хүрэлсүх хэлсэн үгэндээ, "Монгол Улс энхийг эрхэмлэгч, нээлттэй, олон тулгуурт, бие даасан гадаад бодлогыг тууштай баримталж ирсэн" гэж онцолсон. Эдгээр амлалтуудын эхний онцлох үйл явдал бол Варшавын гэрээг татан буулгаснаас хойш ердөө нэг жилийн дараа буюу 1992 онд НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн чуулганаар цөмийн зэвсэггүй статусыг тунхагласан явдал байв.

Сүүлийн хорин жилийн хугацаанд энэхүү амлалт нь энхийг сахиулах ажиллагаанд идэвхтэй оролцох болж өргөжсөн. Энхийг сахиулагч эмэгтэйчүүдийг дэмжих зэрэг тодорхой санаачилгуудаар эдгээр амлалтаа улам бататгаж байна. Өнгөрсөн наймдугаар сард НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Антонио Гутерриш Монгол Улсад айлчилж, Уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх үйлсэд Хүрэлсүхийн нэг тэрбум мод тарих кампанит ажил зэрэг Монгол Улсын оруулсан хувь нэмрийг олон дурдав.

Хүрэлсүх мөргөлдөөнийг шийдвэрлэхийн тулд яриа хэлэлцээ хийхийг өргөн мэдүүлсэн нь Оросын түрэмгийлэл, сүүлийн нэг сард болсон Төв Азийн үймээн самууныг нуун дарагдуулсан нь Монгол Улс хэт давамгайлсан хөршүүдийн дарамт шахалтад бие даасан гадаад бодлого явуулах хүсэлтэй байгааг дахин нотолж байв. Хүрэлсүхийн НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн чуулган дээр хэлсэнчлэн “Өнөөдрийн ээдрээтэй бодит байдалд бид өнгөрсөн үеийн алдаанаасаа суралцаж, харилцан итгэлцэл, ойлголцол, хүндэтгэлийг эрхэмлэн, аливаа үл ойлголцол, зөрчил, дайн тулааныг шийдвэрлэхийн тулд энх тайвны арга хэрэгсэл, яриа хэлэлцээрт бүхий л хүчин чармайлтаа гаргах ёстой".

Зарим гуравдагч хөрш Азийн хөршүүд Хятад, Оростой харилцах шинэ үнэт зүйлд тулгуурласан алхмуудыг аль хэдийн хийсэн. Энэ онд Герман улс Монголд үзүүлэх гадаад тусламжаа дахин эхлүүлэхээ мэдэгдсэн. Харин Австрали нь монголчуудад ажлын визээр өөрийгөө нээж өгсөн.

Гуравдагч хөршүүд болон АНУ-ын оролцоог нэмэгдүүлэх нэг чиглэл бол эрчим хүчний аюулгүй байдал байх болно. Европ Оросоос эрчим хүчний хараат байдлаас ангижрахаар тэмцэж байгаа энэ үед АНУ нүүрсустөрөгчийн нөөцийг дотооддоо найдвартай хангадаг харьцангуй тохь тухтай байр суурьтай байгаа.

Энэхүү нийлүүлэлт нь цаг уурын онцгой нөхцөл байдалд тулгараад байгаа дэлхий дахинд учирч буй асар их эрсдэлийг нэг тийш нь болговол Монгол Улс Оросын эрчим хүч болон өөрийн нүүрсний нөөцөд түшиглэж байна. Гэхдээ Монголд өөр эрчим хүчийг хөгжүүлэх асар их нөөцтэй. Энэ нөхцөлд хамгийн тод харагдаж байгаа зүйл бол тэнд жилийн 300 хоног нартай байдаг бөгөөд хүн амын нягтрал бага байгаа нь нарны эрчим хүчийг үйлдвэрлэлийн хэмжээнд ашиглах боломжтой болгодог.

Гэсэн хэдий ч энэхүү нөөц бололцоо болон Хятад руу эрчим хүчний томоохон экспортлогч болох нэмэлт боломжийг нээж, улмаар эдийн засгийн харилцаанд тодорхой хэмжээний хөшүүрэг бий болгохын тулд ухаалаг цахилгаан сүлжээг бий болгохын тулд эхлээд асар их хөрөнгө оруулалт шаардлагатай. Монголын Засгийн газраас онцолсон өөр нэг боломж бол усан цахилгаан станцыг хөгжүүлэх явдал юм. Орон нутгийн иргэдтэй зөвшилцөх, бэлчээрийн хомсдол, барилгын санхүүжилт, ложистик зэрэгтэй холбоотой томоохон төслүүдийг хэрэгжүүлэхэд тулгарч буй сорилтуудыг үл харгалзан усан цахилгаан станц нь Оросын эсэргүүцэлтэй тулгарч магадгүй юм.

Хүрэлсүхийн хэлсэн үгэнд шууд дурдаагүй ч АНУ болон олон улсын зүгээс Монгол Улсад хэрэгжүүлэх өөр эрчим хүчний төслүүдэд дэмжлэг үзүүлэх нь гуравдагч хөршийн харилцааг шинэчлэх гарц болно. Эцсийн эцэст Хятад-Оросын эвсэлтэй сөргөлдөөн улам бүр нэмэгдэж байгаа нь энэхүү түншлэлийг хэрэгжүүлэх, Монгол Улсын ардчилал, хүний эрх, тусгаар тогтнолын төлөөх амлалтаа цаашид бэхжүүлэхэд хүчин чармайлт гаргахыг шаардаж байна.

Нийслэл Улаанбаатар хотын ундны усны асуудалд гол анхаарлаа хандуулж буй Монгол Улсын Усны Компакт гэрээтэй АНУ одоогоор идэвхтэй хамтран ажиллаж байна. Альтернатив эрчим хүчний салбарыг хөгжүүлэхэд анхаарах нь бэлчээрийн талбайг багасгахад ард иргэдийн хариу арга хэмжээ авахтай холбоотой тулгамдсан асуудлуудыг шийдвэрлэхийн тулд томоохон уул уурхайн төслүүдээс сургамж авахад анхаарлаа төвлөрүүлж болно. Хэдийгээр нарны эрчим хүчний төслүүд нь газрын гүнд том нүх гаргадаггүй ч олон айлын Монголын амьдралын ноён нуруу болсон мал сүргийг авч үлдэхийн тулд өргөн хүрээтэй хашаа барихыг шаардаж магадгүй юм.

Мэдээж энэ бүхэнд санхүүжилт хэрэгтэй. Энд байгаа эрсдэл нь Хятадад хялбархан орж ирэх машин, зах зээлийн сэдэл байгаа тул олон улсын санхүүжилтийн бусад эх үүсвэр нь өөрөө тодорхой хэмжээний тэнцвэрийг хангах болно.

Аюулгүй байдлын талаар ярих юм бол Монголын Засгийн газарт шийдвэр гаргах эрх чөлөөг нь олгох нь чухал. Сүүлийн зургаан сарын хугацаанд Оросын гадаад бодлогыг эсэргүүцээгүй мэт харагдаж байсан зүйл нь үнэндээ Оросыг шүүмжилсэн байр суурийг баримталж чадсан байж магадгүй юм. Сүүлийн долоо хоногт цэрэг татлагаас зайлсхийхийн тулд Монгол руу цагаачилсан олон мянган орос эрчүүдийн хувьд дараагийн хурцадмал цэг аль хэдийн тохиож магадгүй болоод байна. Хэдийгээр Монголын Засгийн газар тэдэнд оршин суух зөвшөөрлийг нь өгчихсөн байгаа ч Москва буцаан авахыг шаардвал яах вэ? Өмнө нь Хятадаас дүрвэсэн Монгол угсаатнууд, мөн Монгол руу зорчиж ирсэн Хойд Солонгосчуудыг буцаасан байдаг. Тэд одоо яах бол?

Монгол Хятад, Орос хоёртой хэрхэн харилцах үлгэр жишээг гаргаж чадахаар улс. Монгол ноёрхогч хөршүүдээ ил тод буруушааж чадахгүй байж болох ч энэ байдал нь тэдэнд сэтгэл хангалуун байгаа гэсэн үг биш юм.

А.Долгор

foreignpolicy.com